«چمچه خاتون» تصویر یا به عبارت دیگر روح آناهیتا، یعنی ایزد بانوی آب‌ها و مظهر باران خواهی است. آیینی که به وقت خشکسالی و در بهاری که بی‌باران مانده است، برای طلب باران اجرا می‌شود. با این حال، چمچه خاتون در بیشتر مناطق رو به فراموشی رفته است.
روح‌الله محمدی ـ معان میراث فرهنگی استان اردبیل ـ درباره آیین «چمچه خاتون» به در خبرها گفت: «چمچه خاتون» عنوان نمایشی ایرانی است، البته بسیاری از نمایش‌های ایرانی با تغییرات محتواییِ صد در صد، خوشبختانه هنوز هم در بسیاری از نقاط ایران به ویژه در شهرهای کوچک و روستاهای کشور با نام‌ها و عناوین متفاوت، مانند «چمچه خاتون»، «چمچه گلین»، «بو که باران، گشنیز و گشنیزو با موضوعیتی واحد و ساختاری همانند اجرا می‌شود.
او افزود: این نمایش در مناطقی چون آذربایجان شرقی و غربی، زنجان، یزد، کرمان، خوزستان، لرستان، همدان، کرمانشاه و جمهوری آذربایجان، کردستان ترکیه، کردستان عراق و کردستان ایران با نام‌های مختلفی که ذکر کردم در زمان خشکسالی اجرا می‌شود.
محمدی ادامه داد: این نمایش جلوه‌ای واحد از ایزدبانوی آب در اوستا، یعنی «آناهیتا» است. یکی از علت‌های اجرای بیشتر این نمایش در قسمت‌های غربی ایران این است که ستایش «آناهیتا» مدت‌ها فقط در غرب ایران رواج داشته است. اصلِ این نمایش نیز برخاسته از فرهنگ «ودایی» اقوام هندی و ایرانی است.
به گفته او، آذربایجانی‌ها به قاشق چوبی «چومچه» می‌گویند. مردم هنگامی که با کم آبی و نباریدن باران مواجه می‌شوند، پارچه‌های رنگین به چومچه می‌بندند و آن را به شکل عروسک تزیین می‌کنند. سپس به در خانه مردم محله و یا روستا می‌روند و با بلند کردن چومچۀ رنگین، در کوچه‌ها به راه می‌افتند و سرودهای باران‌خواهی سر می‌دهند. عده‌ای نیز با طبل و دُهل چومچه‌گردانان را همراهی می‌کنند. باران‌خواهان ضمن طلب باران در شهرها و روستاها می‌چرخند و وقتی به در خانه‌ای می‌رسند، انعام دریافت می‌کنند.
معاون میراث فرهنگی اردبیل با بیان این‌که اطالاعات جامع و درستی در مورد قدمت این مراسم در دست نیست، اظهار کرد: در زبان آذری به نوزادِ قورباغه «چومچه قویروق» گفته می‌شود، این نام به معنی دُم شبیه به چومچه است. این موجود کوچک در آب مرداب و باتالقی زندگی می‌کند و چنانچه بارندگی کم شود، به‌زودی خواهد مرد. در برخی مناطق به این موجود نیز در اشعار خود اشاره می‌کنند و به زبان آن، از خداوند طلب باران دارند.
او درباره ضرورت حفظ این آیین و ثبت آن در فهرست میراث ناملموس، گفت: متأسفانه این مراسم مانند بسیاری از آیین‌های کهن در معرض فراموشی قرار گرفته و جوانان اطالاعات اندکی درباره آن دارند و با از دست دادن بزرگان روستاها، امکان فراموشیِ کامل آن وجود دارد. مراسم باران‌خواهیِ «چمچه خاتون» جزئی از فرهنگ آذربایجان و مردم این دیار است که با تمام اعتقادات خود آن را انجام می‌دهند و به آن باور دارند. حفظ و ثبت این مراسم در واقع به معنی ثبت بخشی از حافظه فرهنگی این مردم است.
محمدی درباره اقدامات حفاظتی که پس از ثبت برای این آیین انجام شده است، اظهار کرد: اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل جشنوارهایی با عنوان مراسم آیینی «چمچه خاتون» برگزار کرده است. صدا و سیمای استان نیز مستندی برای این موضوع تهیه کرده است.
چمچه خاتون معمولا در بهاری که گرفتار خشکسالی شده، یعنی اگر از اول فروردین تا نیمه دوم اردیبهشت به بعد باران نبارد، اجرا می‌شود. این آیین بیشتر در بین اهالی شهرستان کوثر در استان اردبیل رایج است که در سال ۱۴۰۰ نیز به نام همین شهرستان در فهرست آثار ناملموس به ثبت رسیده است.
در آیین چمچه خاتون چنین اشعاری خوانده می‌شود:
«چمچه گلین نه ایستر (ای چمچه عروس چه می‌خواهد)
اهلل دان یاغیش ایسته (از خدا باران بخواه)
اهلل بیزه یاغیش ور (خدایا به ما باران عطاکن)
دیم لرمیز قورو دور (کشت دیم ما خشک شده)»
آیین چمچه خاتون در شهرستان کوثر. این شهرستان با مرکزیت شهر «گیوی» در استان اردبیل واقع شده استشهرستان کوثر از شمال با شهرستان اردبیل، از شرق با شهرستان خلخال، از غرب و جنوب با شهرستان‌های نیر و میانه همسایه است
نمونه‌ای از عروسک «چمچه خاتون»
انتهای پیام
