بر اساس آخرین گزارش منتشر شده از سوی سازمان جهانی مالکیت فکری، ایران در سال ۲۰۲۱ در ثبت اختراعات رتبه بیست و یکم، در ثبت علائم تجاری رتبه سوم و در ثبت طرح‌های صنعتی که شامل اپلیکیشن‌ها و دستگاه‌های دارای نوآوری می‌شود، رتبه ۱۲ را کسب کرده است و در مجموع ایران در مالکیت فکری در جایگاه یازدهم دنیا قرار دارد و این در حالی است که به دلیل نبود زیرساخت‌ها و عدم کاربردی شدن دستاوردهای فناورانه در صنعت، اثرات این رتبه‌ها در صنعت و اقتصاد هویدا نشده است.
امیرعباس محمدی کوشکی، سرپرست تیم اختراعات ایران در گفت‌وگو با در خبرها، با اشاره به انتشار گزارش شاخص‌های مالکیت فکری ۲۰۲۱ که هر ساله از سوی سازمان مالکیت فکری جهان (WIPO) منتشر شده است، گفت: این گزارش یکی از مهمترین گزارش‌هایی است که توسط کشورها مورد توجه قرار می‌گیرد، به گونه‌ای که چندین سازمان و نهاد، آمارهای منتشر شده در این گزارش را مورد پیگیری و بررسی قرار می‌دهند تا چالش‌ها و ضعف‌های خودشان را در این شاخص‌ها مشخص کنند و بر اساس آن تلاش دارند تا در رتبه بندی سال آینده، در جایگاه بالاتری قرار گیرند.
وی شاخص مالکیت فکری را شامل مواردی چون "علائم تجاری"، "ثبت اختراعات"، "طرح‌های صنعتی"، "حفاظت از گونه‌های گیاهی" و "نشان‌های جغرافیایی" می‌داند و ادامه داد: این رتبه‌بندی بر اساس تجزیه و تحلیل ۱۸۰ کشور و دفاتر ملی و منطقه‌ای مالکیت فکری بررسی و منتشر شده است.
محمدی کوشکی، "چین"، "آمریکا" و "ژاپن" را سه کشوری نام برد که در حوزه مالکیت فکری در دنیا پیشگام هستند، اظهار کرد: این کشورها برای حوزه‌های مختلف مالکیت فکری چون ثبت علائم تجاری، برند، طرح‌های صنعتی و ثبت اختراع برنامه دارند و از این رو است که کشوری مانند چین در حال تبدیل شدن به قدرت اول دنیا است.
وی با تاکید بر اینکه کشوری در نوآوری، ثبت اختراع و مالکیت فکری موفق‌تر است که بیشتر به مخترعان خود بها داده است، ادامه داد: مالکیت فکری و ثبت اختراعات می‌تواند سهم زیادی را عاید اقتصاد کشورها کند.
سرپرست تیم اختراعات ایران با اشاره به جزئیات این گزارش، خاطر نشان کرد: ایران بر اساس این گزارش در ثبت اختراعات رتبه بیست و یکم، در ثبت علائم تجاری رتبه سوم و در ثبت طرح‌های صنعتی که شامل اپلیکیشن‌ها و دستگاه‌های دارای نوآوری می‌شود، رتبه ۱۲ را کسب کرده است و در مجموع ایران در مالکیت فکری در جایگاه یازدهم دنیا قرار دارد.
ثبت علائم تجاری
محمدی کوشکی، به بیان وضعیت جهانی ایران در زمینه ثبت علائم تجاری اشاره کرد و گفت: در یک سال اخیر ایران با ثبت تعداد ۵۴۱ هزار و ۷۵۰ ثبت علائم تجاری، جایگاه سوم را در دنیا کسب کرده است که با توجه به انتشار ویروس کرونا، رشد علائم تجاری در سال ۲۰۲۰ رشد بسیار خوبی داشته است.
وی با تاکید بر اینکه این رتبه شامل تعداد درخواست‌های ثبت علائم تجاری از سوی کلیه شرکت‌های ایرانی می‌شود، یادآور شد: این شاخص هرگونه نشان و محصول تولید شده مانند عروسک و یا لیوانی که برای اولین بار توسط شرکت‌ها تولید شده است را نیز شامل می‌شود.
محمدی کوشکی اضافه کرد: کشور چین با ثبت ۹ میلیون و ۳۵ هزار درخواست در جایگاه اول دنیا قرار گرفت. بخش عمده‌ای از پیشرفت جهانی در ثبت علائم تجاری مربوط به کشور چین است و این عدد نشان از وجود تعداد زیادی از استارت‌آپ‌ها در این کشور است، ضمن آنکه چین جزو اولین کشورهایی است که در دفاتر ملی و بین‌المللی حجم زیادی از علایم تجاری را به ثبت رسانده است.
وی ثبت علائم تجاری را عاملی برای موفقیت استارت‌آپ‌ها نام برد و خاطر نشان کرد: رتبه دوم در شاخص ثبت علائم تجاری کشور امریکا با ثبت ۷۸۰ هزار علائم تجاری است و بعد از آن ایران قرار دارد.
محمدی کوشکی، رتبه چهارم را از آن سازمان ثبت اختراعات اتحادیه اروپا دانست که با ثبت ۴۳۸ هزار و ۵۱۱ درخواست ثبت علائم تجاری در رده چهارم جهانی قرار گرفته است و افزود: در مجموع در سال ۲۰۲۰ درخواست ثبت علائم تجاری رشد ۱۹.۳ درصد داشته و رشد ایران در این شاخص ۱.۱۹ درصد بوده است.
به گفته وی، ایران در سال ۲۰۱۹ تعداد ۵۵۴ هزار و ۹۲۵ علائم به ثبت رسانده است.
وی میزان رشد علائم تجاری در سال ۲۰۲۰ را ۳.۱۹ درصد دانست و گفت: ۲.۱۷ میلیون تقاضای ثبت علائم تجاری در جهان رخ داده است که از این میان چین در جایگاه اول قرار دارد.
رتبه نام کشور تعدادثبت‌علایم‌تجاری اول چین ۹ میلیون و ۳۵۰ هزار درخواست دوم امریکا ۷۸۰ هزار درخواست سوم ایران ۵۴۱ هزار و ۷۵۰ درخواستوی ادامه داد: ایران در ثبت علائم تجاری جایگاه سوم و در ثبت طرح‌های صنعتی، جایگاه یازدهم جهانی را از آن خود کرده است که در مجموع سه شاخص (علائم تجاری، ثبت اختراعات و ثبت طرح‌های صنعتی)، جایگاه ایران در جهان هشتم و کشورهای چین، امریکا، آلمان، ژاپن، نیز به ترتیب جایگاه اول تا چهارم را دارند.
موقعیت ایران در ثبت اختراعات
وی رتبه ایران در شاخص ثبت اختراعات در سال ۲۰۲۰ را بیست و یکم عنوان کرد و گفت: در این شاخص کشور چین با یک میلیون و ۴۹۸ هزار و ۱۵۹ درخواست رتبه اول، امریکا با ۵۹۷ هزار و ۱۷۲ اختراع در رتبه دوم و ژاپن با ۲۸۸ هزار و ۴۷۲ هزار اختراع در رتبه سوم قرار گرفتند.
سرپرست تیم اخترعات ایران با اشاره به مزایای پیوستن ایران به پیمان همکاری ثبت اختراع یا (Patent Cooperation Treaty) یا PCT با بیان اینکه در این معاهده ۱۵۸ عضو هستند، گفت: بهتر است مخترعات قبل از ثبت اختراع، PCT اختراع خود را دریافت کنند؛ چرا که گواهی آن سند مهمی است که مخترعان دنیا می‌توانند به آن استناد کنند، ضمن آنکه سایر محققان با استعلام جهانی اختراعات مطلع می‌شوند و از ثبت دوباره آن جلوگیری خواهد شد.
وی PCT را یک معاهده چندجانبه بین‌المللی دانست که می‌توان از آن برای حفاظت از اختراعات و دستاوردهای فناورانه در هر یک از کشورهای عضو و یا در تمامی آنها اقدام کرد و تسهیلاتی به دست آورد.
محمدی کوشکی با تاکید بر اینکه در حال حاضر ایران برای استعلام گیری باید هزینه‌ای پرداخت کنند، ادامه داد: در حال حاضر ایران دسترسی به استعلام‌گیری اختراعات از طریق WIPO را ندارد و به همین دلیل مخترعان ایرانی باید هزینه‌ای پرداخت کنند تا بتوانند استعلام بگیرند که مالکیت فکری مورد نظر در کدام کشورها به ثبت رسیده است. ولی قرار است دسترسی رایگان ایران به استعلام گیری فراهم شود.
وی با بیان اینکه مخترعان ایرانی برای دریافت هر PCT باید حدود ۱۵۰۰ دلار پرداخت کنند، ادامه داد: با توجه به اینکه از سال ۱۳۹۵ زیست بوم نوآوری در کشور شکل گرفته، تعداد ثبت اختراعات کشور نیز افزایش یافته است، دسترسی ما به این سرویس می‌تواند مزایایی چون طبقه‌بندی فناوری‌ها را به همراه داشته باشد.
رتبه ایران در شاخص تولید مالکیت فکری بر حسب تولید ناخالص داخلی
سرپرست تیم اختراعات ایران با بیان اینکه برحسب شاخص "تولید ناخالص داخلی دانشگاه‌ها"، ایران در بین ۱۰ کشوری قرار دارد که دارای بیشترین درخواست ثبت اختراع مقیم بوده است، گفت: رتبه بندی کشورها در این شاخص به این شرح است:
رتبه کشور تعداد درخواست اول کره جنوبی ۸۲۴۹ دوم چین ۵۸۴۵ سوم ژاپن ۴۶۹۶ چهارم آلمان ۱۶۰۹ پنجم سوئیس ۱۶۰۵ ششم امریکا ۱۳۵۸ هفتم فنلاند ۱۳۳۳ هشتم سوئد ۱۱۷۸ نهم دانمارک ۱۱۲۵ دهم ایران ۱۰۹۱وی تاکید کرد: اداره مالکیت فکری ایران نیز جزء ادارات برتری است که درخواست ثبت اختراعات زیادی داشته است.
رتبه‌بندی فعالیت IP مقیم بر اساس مبدا
وی شاخص رتبه‌بندی IP مقیم بر اساس مبدا را شاخصی دانست که مخترعان از دفاتر ملی درخواست‌های ثبت اختراعات خود را به سازمان‌های ثبت اختراعات سایر کشورها ارسال می‌کنند و اضافه کرد: در این شاخص درخواست ثبت اختراعات در دفاتر ملی ثبت اختراعات به سازمان ثبت اختراعات سایر کشورها ارسال می‌شود که ایران در این شاخص در جایگاه ۱۱ جهانی قرار گرفته است.
سرپرست تیم اختراعات ایران اظهار کرد: ما رتبه یازدهم در IP مقیم بر اساس مبدا، رتبه سوم در درخواست ثبت علائم تجاری و رتبه ۱۱ در ثبت طرح‌های صنعتی را داریم؛ ما بر اساس رتبه‌بندی فعالیت IP مقیم مبدا (درخواست‌های ارسال‌شده از مبدا برای ثبت در سایر کشورها) در سال ۲۰۲۰ تا دسامبر ۲۰۲۱ در مجموع رتبه ۸ را در دنیا کسب کرده‌ایم.
محمدی کوشکی ادامه داد: در این شاخص کشور چین حائز رتبه اول، امریکا حائز رتبه دوم، آلمان سوم و ژاپن حائز رتبه چهارم شده‌اند.
رتبه جهانی ایران در ثبت گونه‌های گیاهی
وی با ابراز تاسف از اینکه ایران در اشاخص ثبت گونه‌های گیاهی حائز رتبه‌های جهانی نشده است، گفت: متاسفانه از ایران در این شاخص هیچ اطلاعاتی ارائه نشده و این در حالی است که ایران دارای گونه‌های گیاهی بسیار زیادی است، به گونه‌ای که در کشور یکسری گیاهان و گل‌هایی رویش دارند که نژاد آن تنها در ایران یافت می‌شود. ما با شناسایی گونه‌های گیاهی قادر به استخراج دارو هستیم، از این رو ثبت گونه‌های گیاهی بسیار حائز اهمیت است.
سرپرست تیم اختراعات ایران با اشاره به تولید برخی از داروها با منشا گیاهی با تاکید بر اینکه در این زمینه نیاز است علاوه بر ثبت دارو، گونه گیاهی آن نیز به ثبت برسد، گفت: علاوه بر آن محققان کشور باید از تعداد گونه‌های موجود در کشور مطلع باشند و عدم ثبت گونه‌های گیاهی از ایران نشان می‌دهد که ما هیچ اطلاعات و دانش و آموزشی در زمینه ثبت گونه‌های گیاهی نداریم.
سرپرست تیم اخترعات ایران با بیان اینکه در حال حاضر تمرکز بر ثبت علائم تجاری و اختراع است، افزود: این تمرکز نیز حاصل سال‌ها پیگیری است و اکنون بعد از ارسال اختراعات به سازمان ثبت اختراعات، ماه‌ها باید در انتظار بررسی طرح‌ها باشند.
ثبت طرح‌های صنعتی
وی جایگاه ایران در شاخص طرح‌های صنعتی در جهان را دوازدهم عنوان کرد و ادامه داد: جمهوری اسلامی ایران جزء ۱۱ کشور برتر در طراحی اپلیکیشن است که با تعداد ۱۴ هزار و ۹۸۴ نرم‌افزار توانسته رشد ۶ دهم درصدی را تجربه کند. چین با ۷۷۰ هزار و ۳۶۲ در جایگاه اول قرار دارد که در این حوزه با رشد ۲۰۳ درصدی مواجه است و اتحادیه اروپا با ثبت ۱۹۶ هزار و ۱۱۳ نرم‌افزار و رشد ۴۱ درصدی در جایگاه دوم قرار گرفت.
محمدی کوشکی با بیان اینکه در بخش طراحی نیز ایران جزء ۲۰ کشور برتر درجهان قرار گرفته است، افزود: در این رتبه بندی هر چند که هند پایین‌ترین رتبه را دارد ولی عمده برنامه‌نویسان دنیا از کشور هند هستند، به گونه‌ای که مدیران عامل شرکت‌های بزرگی چون ماکروسافت و اینستاگرام از کشور هند هستند.
سرپرست تیم اختراعات ایران، این امر را نشان از بها دادن کشور به مخترعانش دانست و یادآور شد: ما در زمینه ثبت اختراعات در حوزه خودرو جایگاه اول را داریم، ولی صنایع خودرویی ما رتبه ۱۵۰ دنیا را کسب کرده است. این رتبه صد و پنجاهم دلیل بر ضعیف بودن ما نیست، بلکه در استفاده از این نوآوری در صنعت و اقتصاد ضعیف هستیم. در حوزه تولید اپلیکیشن نیز ایران در جایگاه خوبی قرار دارد، ولی در استفاده از این اپلیکشن‌ها موانعی وجود دارد.
نوآوری‌هایی که در صنایع کاربردی شدند
وی اضافه کرد: در صنعت IT که شامل پهنای باند، سرعت اینترنت و غیره است، ایران حائز رتبه پنجاهم جهان شد، ولی در نوآوری‌های حوزه کسب و کار و تولید فناوری حوزه IT رتبه دهم را به دست آورده است. این نشان می‌دهد که ایران در نوآوری و خلاقیت از میانگین جهانی بالاتر است، ولی از این نوآوری‌ها در صنایع استفاده نمی‌شود.
رتبه ایران در کسب مدال‌های علمی
محمدی کوشکی، رتبه ایران در کسب مدال‌های علمی را رتبه دهم عنوان کرد و افزود: اینکه رتبه ایران در حوزه‌های مختلف بالا است، ولی وضعیت اقتصادی کشور مناسب نیست، به دلیل عدم بهره برداری از این نوآوری‌ها و فناوری‌های تولید شده در صنایع است.
وی دلیل این امر را نبود زیر ساخت‌های مناسب دانست و ادامه داد: یکی از اقدامات در این زمینه آن است که لیست اخترعات در حوزه‌های مختلف استخراج شود و از سوی دیگر هر یک از این اختراعات به صنایع مربوط ارجاع داده شود تا از آنها بهره‌برداری کنند.
رتبه ایران در ثبت نشان‌های جغرافیایی
سرپرست تیم اختراعات ایران، گفت: بر طبق آماری که از سوی دفاتر ملی اعلام شده است، ایران با ثبت ۵۸۰ درخواست نشان جغرافیایی رتبه ۲۲ را کسب کرده است.
وی با اشاره به پتانسیل‌های کشور در زمینه ثبت نشان‌های جغرافیایی با تاکید بر اینکه مناطق بسیاری زیادی در کشور وجود دارند که قابلیت ثبت در سازمان‌های بین‌المللی را دارند، نمونه آن را آرامگاه‌ها، شهر تاریخی بلقیس در اسفراین دانست که دارای دومین سازه خشتی ایران است و تصریح کرد: ثبت این نشان‌ها در WIPO زمینه‌ای برای جذب توریسم خواهد بود.
چالش‌ها و فرصت‌های نظام مالکیت فکری در ایران
به گفته وی، چالش‌های نظام مالکیت فکری در کشور به این شرح است:
ردیف چالش‌های مالکیت فکری که باید مورد توجه قرار گیرد ۱ پایین بودن کیفیت ارزیابی و ممیزی درخواست‌های ثبت مالکیت فکری ۲ دشواربودن فرایندهای دادرسی و پیگیری نقض حقوق مالکیت فکری ۳ پایین بودن کیفیت قوانین موجود مالکیت فکری ۴ ناکافی بودن آموزش و مهارت‌های موجود در ساختار اجرایی حقوق مالکیت فکری ۵ پایین بودن آگاهی کاربران مالکیت فکری (دانشگاه‌ها، محققان، شرکت‌ها و...) ۶ ناکارآمدی بازار مالکیت فکری و واگذاری حق امتیاز در کشور ۷ رقابت اندک در بازار مالکیت فکری در ایران ۸ غلبه رویکرد حقوقی و قضایی به مقوله مالکیت فکری در ایران به‌جای درنظرگرفتن آن به‌منزله بخشی مهم از نظام ملی نوآوری ۹ مستقل‌بودن بخش مهمی از نظام مالکیت فکری از نظام ملی نوآوری (قوای مجریه و قضائیه) ۱۰ وجود شکاف عمیق فناوری بین ایران و کشورهای پیشرفته و اتکای صنایع داخلی به فناوری‌های وارداتی ۱۱ وجود ضعف‌های ساختاری، به‌ویژه ضعف ارتباط دانشگاه و صنعت ۱۲ کم‌توانی بخش خصوصی در تحقیق، توسعه و نوآوری
محمدی کوشکی خاطرنشان کرد: فرصت‌های پیش رو برای توسعه مالکیت فکری به این شرح است:
ردیف فرصت‌های ایران برای توسعه مالکیت فکری ۱ پشتیبانی اسناد و سیاست‌های کلان کشور از سیاست‌های مالکیت فکری در راستای نوآوری ۲ توسعه زیرساخت‌های پژوهشی و تحقیقاتی کشور ۳ برخورداری از محققان و پژوهشگران مستعد و باانگیزه ۴ توجه به فناوری‌های نوین و نوظهور در کشور که از قابلیت ثبت مالکیت فکری بالایی برخوردارند ۵ توسعه فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و امکان تبادل سریع و ارزان اطلاعات ۶ عضویت کشور در شماری از مجامع و موافقتنامه‌های بین‌المللی مالکیت فکری ۷ هزینه‌های نسبتا پایین ثبت اختراع و مالکیت فکری در کشور ۸ فرآیندها و رویه‌های اجرایی نسبتا روان برای ثبت مالکیت فکری در کشورانتهای پیام
